KÂİNAT KİTABINDA AZAMÎ İKTİSAT

بسم الله الرحمن الرحيم

KÂİNAT KİTABINDA AZAMÎ İKTİSAT

Risale-i Nur'da geçen:

"Şu kitab-ı kebir-i âlemin herbir harfi, kendine cirmi kadar delalet eder ve kendi sureti kadar gösterir. Fakat Nakkaş-ı Ezelî'nin esmasını, bir kaside kadar tarif eder ve keyfiyetleri adedince işaret parmaklarıyla o esmayı gösterir, müsemmasına şehadet eder."

(Sözler 300.sh, 22. Söz) bu hakikate somut bir örnek.

Kâinat kitabındaki her fiil, mevcut bağ şartları altında en az enerji harcanacak şekilde meydana getirilir. Burada bağ şartları ile, sistem üzerindeki harici zorlayıcı şartlar kastedilmektedir. Dolayısıyla bir ağaç yaprağının rüzgârla sallanmasından bir toz zerresinin havada uçmasına kadar en ince işlerde dahi, mevcut bağ şartları çerçevesinde en az enerji harcanması söz konusudur. Konuyu elektrik devrelerindeki kısa devre hâdisesiyle akla yaklaştırabiliriz. 

Kısa devrenin altında yatan sebep, elektrik yüklerinin en az enerji harcanan yol üzerinden akıtılmasıdır. Bir elektrik devresinde, elektrik yüklerini şaşırtacak şekilde birden fazla kısa devre teşkil edecek yollar. yapılsa bile, elektrik yükleri, en az enerjinin. harganacağı güzergâh üzerinden akıtılır. 

- Peki, ama elektrik yükleri bu yolu nereden bilmektedir? Benzer soruyu, bir topu yatay doğrultuda ileriye doğru fırlattığımızda takip ettiği yörünge üzerinden sormak ta mümkündür. Çünkü fırlattığımız top, mevcut bağ şartlarına göre (meselâ rüzgârın yönü, şiddeti ve topun geometrisi gibi), en az enerjinin harcandığı yörünge üzerinde hareket ederek ilerler. Peki, top diğer yörüngelerden birisini takip ettiğinde daha fazla enerji harcayacağını nereden bilir ki, en az enerji harcanacak yörünge üzerinde hareket eder? 

Işık, ortam içinde en hızlı hareket edeceği yol üzerinden akar. 

Fizikte, “Fermat Prensibi”, ışığın, bir ortamdan başka bir ortama geçerken, yeni ortamda en kısa olan yol boyunca değil, en hızlı hareket edeceği doğrultu boyunca kırılmaya uğrayacağını söyler. Dolayısıyla, Fermat Prensibi en az enerji prensibinin optikteki izdüşümüdür: Yani ışığın en hızlı akacağı yol boyunca hareket etmesiyle en az enerji harcanır.

Fakat ışık, en hızlı hareket edebileceği doğrultuyu bilebilmek için, önce bütün açılarda kırılma gösterip en hızlı hareket edeceği doğrultuyu belirlemesi gerekmez mi? 

Bu enteresan durumu, bilim tarihçisi James Gleick şu sözlerle ifade eder: “Bir fizikçinin, topa bir çeşit irade vermeden en az enerji prensibini tartışması imkânsızdır. Top adeta kendi yörüngesini seçiyor. Üstelik bütün ihtimalleri önceden biliyormuş gibi görünüyor.” Işığın, bütün ihtimalleri bilerek hareket etmesini Alim ve Hakim olan bir Zât-ı Zülcelâl'e vermeden izâh etmek mümkün müdür?

Canlılar âleminden en az iş prensibine güzel bir misal, karınca davranışlarının, azami iktisat pren sibine uygun olmasıdır. Karınca kolonısinden bazı gruplar yiyecek aramaya çıktıklarında, birbirleriyle 

feromon hormonu vasıtasıyla haberleşir. Yiyecek bulan bir karınca, diğerlerine kılavuzluk yapmak üzere, zemin üzerinde ilerlerken bulduğu yiyeceğin miktarını ve kalitesini işaret edecek kadar feromon bırakır. Bu feromon izini takip eden bir karınca yiyeceğe ulaşır, miktarı ve kaliteyi değerlendirerek yuvaya dönüş yolu boyunca zemini feromon ile işaretler. Feromon buharlaşma özelliğine de sahiptir. Dolayısıyla belli bir zaman diliminde karıncalar tarafından tazelenmeyen noktalardaki feromonlar buharlaşır. Karıncaların izlediği yollar incelendiğinde, daima yiyecek ve yuva arasındaki en kısa yolu takip ettikleri ve feromon izlerini buna göre bıraktıkları anlaşılmıştır. 

Meselâ, karıncaların yolları üzerine asimetrik bir engel konulduğunda, karıncalar belli bir zaman sonra en kısa olan güzergahı yine bulabilmektedir. 

Yukarıdaki prensipte görüldüğü gibi, Cenab-ı Hakk (celle celâlühü) her şeyi bir hikmetle ve israfsız bir şekilde yaratmaktadır. Her hakikatin, her varlık ve hâdisede farklı izdüşümleri bulunur. Fakat bu hâdise veya varlıklar arasındaki mesafe bize o kadar uzak gelir ki, farklı izdüşümler arasındaki bu münasebeti fark edebilmek için biraz daha dikkatli bakmak gerekir.

Kaynaklar:

- James Gleick, Genius, Richard Feynman and Modem Physics, Abacus, London, 1993. 

- Jan Oettler, Volker 5. Schmid, Niko Zanki, Olivier Rey, Andreas Dress, Jürgen Heinze, Fermat's Principle of Least Time Predicts Refraction of Ant Trails DI (sj at Substrate Borders, PLoS ONE 8(3): e59739, doi:10.1371/ jJournal.pone.0059739